سوء تغذيه در بارداری

همان طور كه قبلاً اشاره شد زمانی كه بدن برای حفظ عملكرد بافت ها و ارگان ها به میزان مناسب از مواد مغذی نظیر ویتامین ها، مواد معدنی، پروتئین، چربی و كربوهیدرات دریافت نكند سوءتغذیه اطلاق می شود. دریافت نامناسب غذا به صورت چاقی یا لاغری سوء تغذیه تلقی می شود. وزن گیری ناكافی، كاهش چربی بدن، ضعف و خستگی، آتروفی عضلات، ابتلا مكرر به عفونت، ادم، تحمل نكردن سرما، تأخیر در بهبود زخم، زخم های پوستی و ریزش مو از جمله علائم بالینی عمده سوءتغذیه هستند.

در خانم های باردار وزن گیری نامناسب در طول دوران بارداری مهم ترین علامت سوءتغذیه است. علاوه بر بررسی میزان وزن گیری در دوران بارداری كه در این دوران استفاده می شود، یك معاینه فیزیكی دقیق نیز می تواند علائم سوءتغذیه را مشخص كند. برخی از این علائم غیراختصاصی هستند و تغییرات فیزیولوژیك بارداری ممكن است تفسیر یافته های بالینی را مغشوش كند.

به عنوان مثال ادم اندام تحتانی اغلب زمانی كه كمبود پروتئین انرژی وجود دارد رخ می دهد اما ممكن است یك یافته طبیعی در سه ماهه سوم بارداری نیز باشد. تفسیر یافته های بالینی با گرفتن شرح حال و سابقه بیماری در خانم باردار و در صورت لزوم درخواست برخی تست های آزمایشگاهی، ساده تر می شود.

در مطالب پیشین، برخی عوامل مستعد كننده هر دو نوع سوءتغذیه بیان شده است. عوامل مرتبط به سوءتغذیه كم وزنی به شرح زیر است:

1. BMI کمتر از 18/5 قبل از بارداری
2. قد كمتر از 150 سانتی متر
3. حاملگی در سنین قبل از 18
4. چندقلویی
5. حاملگی های مكرر و یا با فاصله كمتر از سه سال
6. محرومیت اقتصادی، اجتماعی یا فرهنگی "درآمد كم، تحت پوشش دائمی خدمات حمایتی محلی یا دولتی بودن یا نداشتن شغل ثابت سرپرست خانوار، كم سوادی و محدودیت دسترسی به غذا" نا آگاهی زنان از تغذیه صحیح در دوران بارداری
7. خرافات و باورهای نادرست غذایی "استفاده از رژیم غذایی غیر متعارف یا با ارزش تغذیه ای محدود"
8. ابتلا به بیماری های مزمن نظیر بیماری های قلبی، كلیوی، دیابت و فشارخون بالا
9. ابتلا به بیماری های عفونی نظیر سل و مالاریا
10. عدم دسترسی به خدمات و مراقبت های دوران بارداری
11. فعالیت بدنی سنگین و زیاد مانند كار سخت در مزرعه یا ایستادن به مدت طولانی در محل كار یا منزل
12. استعمال دخانیات، اعتیاد به مواد مخدر و مصرف الكل
13. داشتن رژیم غذایی درمانی برای یك بیماری سیستمیك مزمن،
14. كم خونی (هموگلوبین كمتر از 11 گرم بر دسی لیتر در سه ماهه اول و سوم و كمتر از 10/5 گرم بر دسی لیتر در سه ماهه دوم)

• آیا در اندازه گیری و ارزیابی خطایی وجود داشته است؟
• آیا الگوی وزن گیری مادر صحیح است؟
• آیا در آخرین ویزیت شواهدی مبنی بر ادم وجود داشته و در حال حاضر بر طرف شده یا خیر؟
• آیا مشكل تهوع، استفراغ و یا اسهال وجود داشته یا وجود دارد؟
• آیا مشكل دسترسی به غذا برای مادر و خانواده وجود داشته یا وجود دارد؟
• آیا مشكل اجتماعی- روانی كه منجر به كاهش اشتهای مادر می شود وجود داشته یا وجود دارد؟
• آیا مادر تعمداً نسبت به افزایش وزن مقاومت می كند؟ (آیا مادر دریافت انرژی را محدود م یكند یا اینكه دچار اختلال غذا خوردن است؟)
• آیا مادر سیگار می كشد؟ چه تعداد در روز؟
• آیا عفونت و یا بیماری كه نیاز به درمان داشته باشد وجود دارد؟
• آیا حجم كار مادر زیاداست؟

تشخیص علت اولیه وزن گیری كمتر از نیاز، مهم ترین اصل در درمان است. رفع علت سوءتغذیه و به دنبال آن اقدامات تغذیه ای می تواند عوارض سوءتغذیه را برای مادر و جنین كاهش دهد. همزمان با رفع علت اصلی سوءتغذیه، رعایت اصول تغذیه ای زیر برای رفع مشكل ضروری است.

1. در صورت امكان دریافت پروتئین را زیاد كرده و غذاها را با استفاده از حبوبات، گوشت قرمز، مرغ و ماهی، پودر شیر خشك، پنیر، ماست چكیده، مغزها و تخم مرغ غنی نماید.
2. غذاها را از لحاظ كربوهیدرات غنی كند، از گروه نان و غلات 7 الی 11 واحد در روز استفاده كند. همچنین، مصرف پوره سیب زمینی و جوانه گندم توصیه می شود. از انواع آردها، نشاسته ها و رشته ها در غذا می توان استفاده كرد.
3. در صورت امكان غذاها با استفاده از مغزها، كره، خامه و روغن زیتون از نظر كالری غنی شود.
4. مخلوط حبوبات و غلات در غذاها گنجانده شود. در انواع پلوهای مخلوط مثل عدس پلو و یا لوبیاپلو، ماش پلو، عدسی با نان، خوراك لوبیا با نان، این امكان فراهم می شود.
5. از جایگزین های مناسب گوشت استفاده شود مثلاً ما كارونی با پنیر، افزودن كشك در غذاهایی مثل آش، كشك بادمجان، حلیم بادمجان یا افزودن تخم مرغ به انواع سوپ ها و غذاهای مختلف
6. میان وعده های غذایی مقوی نظیر سوپ غلیظ، پوره سیب زمینی با پنیر و یا گوشت مرغ، ساندویچ تخم مرغ، ماست چكیده، بستنی، فرنی، شیربرنج، شله زرد و... مصرف شود.
7. مصرف نمك غذا محدود شود؛ و همان مقدار كم حتماً از نوع نمك یددار تصفیه شده باشد.
8. روزانه حداقل 2 الی 3 لیوان از آب میوه های طبیعی و خانگی در فواصل غذا استفاده شود.
9. در كنار غذا از سبزی های پخته (نخودفرنگی، هویج، سیب زمینی، كدو، بادمجان، گل كلم، لوبیا سبز، كرفس، لبو و...) و یا پوره آن ها استفاده گردد.
10. مصرف انواع دسر پس از غذا توصیه می شود. از فرنی، شله زرد، كیك های میوه ای، خرما، حلوا و... می توان به عنوان دسر استفاده كرد.
11. غذاهای بد هضم و ناراحت كننده حذف و از برنامه غذایی متنوع استفاده شود.
12. روزانه یك عدد قرص مولتی ویتامین مینرال ویژه بارداری مصرف شود.
13.  در هفته 2 الی 3 بار از گوشت ماهی استفاده شود.

1. غذا در ساعات منظم و با آرامش كامل و نیز به آهستگی خورده شود.
2. غذاها به طور كامل جویده شود.
3. از سه وعده اصلی و دو میان وعده استفاده شود. صبحانه به عنوان كامل ترین و مهم ترین وعده غذایی محسوب گردد.
4. در صورت وجود تهوع و استفراغ و یا مشكلات گوارشی تعداد وعده های غذایی زیاد شده و حجم غذا در هر وعده كم شود.
5. الگوی غذای مصرفی با حفظ تنوع در مصرف همه گروه های غذایی اصلی اصلاح شود.

وزن گیری بیش از مقدار لازم در دوران بارداری (اضافه وزن و چاقی در مادر) نیز نوعی سوءتغذیه محسوب می شود. وزن گیری بیش از حد می تواند احتمال وقوع دیابت بارداری، پره اكلامپسی، خونریزی بعد از زایمان، ماكروزومی جنین، زایمان دشوار، سزارین، عفونت ها در بارداری نظیر عفونت ادراری، عفونت پس از زایمان، مرده زایی و عدم بازگشت وزن مادر به وزن قبل از بارداری را افزایش دهد؛ بنابراین ضروری ا ست برای افزایش سلامت مادر و جنین و پیشگیری از وقوع عوارض مذكور میزان اضافه وزن دوران بارداری را مراقبت نمود و با كنترل وزن خانم باردار از اضافه وزن بیش از حد او پیشگیری نمود. همان طور كه در فصل دو توضیح داده شد هنگامی كه نمودار وزن گیری مادر شیب صعودی و تندی داشته باشد هشداری برای اضافه وزن بیش از حد مادر محسوب می شود.

اگر افزایش وزن مادر زیاد است:

• آیا خطای اندازه گیری وجود دارد؟
• آیا افزایش كلی وزن مادر قابل قبول است؟ آیا افزایش وزن، بیش از مقدار مورد انتظار است؟
• آیا شواهدی مبنی بر ادم وجود دارد؟
• آیا استعمال سیگار را اخیراً ترك كرده است؟
• آیا احتمال دوقلویی و یا سه قلویی وجود دارد؟
• آیا علامت دیابت بارداری وجود دارد؟
• آیا كاهش قابل توجهی در فعالیت فیزیكی (بدون اینكه كاهشی در دریافت غذایی باشد) وجود داشته و یا دارد؟
• آیا میزان دریافت كالری غذایی مادر بیش از حد است؟
• آیا فعالیت و تحرك بدنی مادر كم است؟

تشخیص علت اولیه افزایش بیش از حد وزن مهم ترین اصل در درمان است. رفع علت سوءتغذیه و به دنبال آن اقدامات تغذیه ای می تواند عوارض سوءتغذیه را برای مادر و جنین كاهش دهد.

توصیه های تغذیه ای مناسب برای خانم های باردار دارای اضافه وزن و یا چاق در مطالب پیشین این مجموعه به تفضیل بیان شده است. به كارگیری موارد زیر برای كنترل اضافه وزن در خانم باردار كمك كننده است.

1. انجام روزانه 30 دقیقه ورزش و نرمش حداقل 5 یا 6 روز در هفته توصیه می شود. بهتر است این میزان به تدریج افزایش یابد.
2. مصرف روزانه حدود 6 تا 8 لیوان آب توصیه شود. بهتر است هر ساعت مقداری آب بنوشد. 1 لیوان آب قبل از غذا و در صورت احساس گرسنگی زیاد 2 لیوان آب قبل از غذا نوشیده شود.
3. شیر و لبنیات كم چرب (کمتر از 2/5 درصد) و ترجیحاً ماست و پنیر پروبیوتیك و گوشت كم چرب استفاده شود.
4. گوشت ماهی در هفته 2 تا 3 بار استفاده شود.
5. روغن زیتون و حبوبات بیشتر در برنامه غذایی گنجانده شود.
6. از مواد غذایی حاوی آنتی اكسیدان ها مانند سیر و كلم، قارچ، گوجه فرنگی، شلغم، هویج، كدو تنبل، فلفل دلمه ای به ویژه نوع رنگی آن ها، زردچوبه، زغال اخته، زرشك، انجیر، گریپ فورت، كیوی، انواع توت ها، انگور به ویژه نوع قرمز و سیب قرمز بیشتر استفاده شود.
7. مصرف غذاهای سرخ كردنی و حجیم، قهوه و نوشابه های گازدار و شیرین و غذاهای آماده و فرایند شده محدود شود.
8. مصرف سس های چرب مانند مایونز و سس های مخصوص سالاد محدود شود و از ماست كم چرب، روغن زیتون، آب  لیمو یا آب نارنج و یا آب غوره بی نمك و یا آب گوجه فرنگی به جای سس های پرچرب استفاده شود.
9. مصرف نمك، شیرینی ها، كیك های خامه ای و دسرهای پرچرب و شیرین، مواد صنعتی و تنقلات پرچرب نظیر چیپس، پیراشكی و شكلات محدود شود.

1. به طور منظم ورزش شود
2. غذا در ساعات منظم، در محیطی آرام و با آرامش كامل و نیز به آهستگی خورده شود.
3. غذاها به طور كامل جویده شود.
4. از سه وعده اصلی و دو میان وعده استفاده شود. صبحانه به عنوان كامل ترین و مهم ترین وعده غذایی محسوب گردد.
5. با پایان غذا سفره و میز غذا ترك شود.
6. فقط هنگام گرسنگی غذا میل شود.
7. غذا در بشقاب كوچك و با چنگال خورده شود.
8. از كشیدن غذای زیاد در بشقاب خودداری شود.
9. همواره با نشستن در جایی خاص غذا خورده شود.
10. از ریزه خواری خودداری شود.
11. از پری معده خودداری شود و قبل از سیری از غذا خوردن دست كشیده شود.