انرژی و مواد مغذی مورد نیاز در دوران بارداری و شیردهی

انرژی: بهترین راه برای اطمینان از دریافت كافی انرژی، پایش میزان افزایش وزن دوران بارداری است. انرژی اضافی در طول بارداری جهت تأمین نیاز متابولیك بارداری و رشد جنین مورد نیاز است. در این دوران متابولیسم تا 15 درصد افزایش می یابد. انرژی مورد نیاز مادران باردار در سه ماهه اول بارداری، شبیه زنان غیر باردار است (حدود 10 كیلوكالری اضافی در روز)، اما در طی سه ماهه دوم 340 الی 360 کیلوکالری در روز، و در سه ماهه سوم 112 كالری دیگر (علاوه بر 3 ماهه دوم)، افزایش پیدا می كند.

اضافه دریافت كالری می تواند وزن مادر و جنین را بیش از حد مجاز افزایش دهد. از سوی دیگر كمبود انرژی دریافتی موجب كاهش وزن و به حركت در آوردن ذخایر چربی و تولید متعاقب كتون می گردد كه می تواند اثرات منفی بر ضریب هوشی جنین داشته باشد.

منابع تأمین كننده انرژی در دوران بارداری مشابه پیش از بارداری است: 10 الی 15 درصد انرژی روزانه باید از پروتئین ها، 55 الی 60 درصد انرژی از كربوهیدات و 25 الی 30 درصد انرژی روزانه از چربی ها تأمین شود.

جدول: دریافت مرجع روزانه: جیره غذایی توصیه شده و دریافت كافی برای زنان

بیشتر مادران می دانند كه وقتی حامله هستند باید غذای بیشتری بخورند تا رشد و نمو جنین آن ها دچار مشكل نشود، ولی غالباً نمی دانند چه قدر باید بخورند. این باور غلط وجود دارد كه "زن باردار باید برای دو نفر غذا بخورد". واقعیت این است زنانی كه برای دو نفر غذا می خورند، دچار افزایش وزن بیش از مقدار مورد نیاز می شوند. این گروه احتمالاً حین بارداری و زایمان و نیز بعد از آن با عوارض این اضافه وزن زیاد مواجه هستند.

جدول كالری برخی غذاها

نقش اصلی كربوهیدرات ها تأمین انرژی برای سلول های بدن به ویژه مغز و سیستم عصبی، گلبول های قرمز و سفید خون و مدولای كلیه است. در بارداری جنین از گلوكز به عنوان منبع اصلی انرژی استفاده می كند.

انتقال گلوكز از مادر به جنین حدود 17 تا 26 گرم در روز تخمین زده شده است. میزان نیاز به كربوهیدرات ها در بارداری حدود

175 گرم در روز است.

چربی منبع عمده تأمین انرژی برای بدن است و به جذب ویتامین های محلول در چربی و كاروتنوئیدها كمك می كند. در مغز در حال تكامل جنین و شیرخوار (طی 2 سال اول زندگی) به مقدار زیادی دو كوزاهگزانوئید (DHA) یا ماده اولیه اسیدهای چرب امگا 3 تجمع می یابد. در زمان بارداری در صورت داشتن رژیم غذایی حاوی امگا 3 نیازی به مصرف اضافه این اسیدهای چرب به شكل مكمل نیست (به جدول ذیل برای منابع غذایی این دو اسید چرب مراجعه شود).

جدول مواد مغذی، منابع غذایی و نقش آن ها در بدن

واضح و آشكار است كه نیاز به پروتئین در دوران بارداری به منظور تأمین نیازهای مادر و جنین افزایش پیدامی كند اما میزان این افزایش هنوز مورد بحث است. كمبود پروتئین در بارداری پیامد های نامطلوب از جمله اختلال در رشد و سنتز سلول و بافت های جنین را به دنبال دارد. حداكثر نیاز به پروتئین در دوران بارداری مربوط به سه ماهه سوم بارداری است. در نیمه اول بارداری نیاز به پروتئین 0/66 گرم به ازای هر كیلوگرم وزن بدن است اما در نیمه دوم بارداری به 71 گرم در روز افزایش می یابد. در بارداری های چندقلو برای هر جنین اضافی روزانه 25 گرم پروتئین دیگر باید اضافه شود.

فیبر بخشی از میوه ها، سبزی ها و دانه های خوراكی به ویژه حبوبات و غلات می باشد كه در بدن انسان هضم نمی شود. غذاهای پُرفیبر به سیر شدن كمك می كنند و سبب می شوند غذا و خصوصاً چربی كمتری مصرف شود. مصرف فیبر موجب حجیم شدن مدفوع و در نتیجه خروج راحت و سریع تر مدفوع شده و از بروز یبوست پیشگیری می كند. همچنین احتمال بروز بیماری های روده مانند سرطان كولون و بواسیر را كاهش می دهد. از سوی دیگر فیبرها با كاهش جذب كلسترول و قند ها در روده از بالا رفتن كلسترول و قند خون جلوگیری می كند و خطر ابتلا به بیماری های قلبی- عروقی و دیابت را كاهش می دهند.

زنان باردار بایستی به مصرف نان های سبوس دار، غلات كامل، سبزیجات برگ سبز و زرد و میوه های تازه و خشك جهت تأمین مواد معدنی، ویتامین ها و فیبر اضافی، تشویق گردند. میزان دریافت توصیه شده روزانه برای فیبر در طول بارداری 28 gr/d است. توجه دقیق به انتخاب غذاهایی كه منابع خوب آهن و اسیدفولیك نیز می باشند، حائز اهمیت است.

در بارداری برخی ویتامین ها از اهمیت خاصی برخوردارند. بعضی از این ویتامین ها از طریق رژیم غذایی قابلتأمین است ولی در سایر موارد استفاده از یك مكمل ضروری است.

با توجه به افزایش انرژی مورد نیاز روزانه در دوران بارداری و شیردهی و نقش این سه ویتامین در متابولیسم كربوهیدرات ها، نیاز به این ویتامین ها در این دوران افزایش می یابد؛ بنابراین مصرف منابع غذایی حاوی این ویتامین ها از جمله گوشت، تخم مرغ، شیر، غلات سبوس دار و حبوبات توصیه می شود.

توصیه برای میزان مصرف ویتامین B6 در بارداری 1/9 mg/d می باشد. این مقدار 0/6 mg/d اضافه تر از مقادیر توصیه شده برای زنان غیر باردار است كه به دلیل تأمین افزایش نیاز سنتز اسید های آمینه غیرضروری و سنتز نیاسین (از دیگر ویتامین های گروه B) از تریپتوفان می باشد.

با توجه به نقش این ویتامین در عملكرد سیستم عصبی، تقسیم سلولی و خون سازی، نیاز به آن در دوران بارداری اندكی افزایش می یابد. مصرف مكمل ویتامین B12 خصوصاً در مادران باردار گیاه خوار ضروری است.

نیاز به اسیدفولیك در دوران بارداری به علت تولید بیشتر گلبول های قرمز خون و شكل گیری دستگاه عصبی جنین افزایش می یابد. مصرف به موقع و كافی این ویتامین از ایجاد ضایعات عصبی خصوصاً نقص مادرزادی لوله عصبی NTD پیشگیری می كند.

برای پیشگیری از NTD، مكمل اسیدفولیك از سه ماه قبل از بارداری باید مصرف شود. لوله عصبی در 28 تا 30 روز اول، بارداری بسته می شود (قبل از اینكه اكثر زنان بدانند كه باردار هستند) بنابراین مكمل یاری با اسیدفولیك بایستی پیش از بارداری شروع شود. در حال حاضر در كشور ما برنامه غنی سازی آرد با آهن و اسیدفولیك اجرا می شود. مصرف نان های غنی شده همراه با مصرف مكمل اسیدفولیك در ماه اول بارداری از بروز NTD به طور قابل ملاحظه ای پیشگیری می كند.

زنانی كه سیگاری هستند و یا از مواد مخدر استفاده می كنند و همچنین زنانی كه از ضد بارداری های خوراكی و داروهای ضد تشنج (مثل فنی توئین) استفاده می كنند و افرادی كه مبتلا به سندروم های سوء جذب هستند، در معرض خطر كمبود اسیدفولیك قرار دارند.

نیاز ویتامین A برای زنان باردار 770 میكروگرم یا 2564 واحد بین المللی (IU) از معادل های رتینول است. ذخایر مادری به آسانی میزان افزایش مورد نیاز جنین را تأمین می كند. غلظت ویتامین A در خون بند ناف انسان با وزن، دور سر، قد هنگام تولد و طول دوره ی بارداری رابطه دارد. استفاده از دوزهای زیاد ویتامین A مثلاً دریافت غیر عمدی بیشتر از IU 30000 می تواند خطرناك باشد. زنانی كه از تركیبات مشابه ویتامین A برای درمان اكنه استفاده می كنند و باردار می شوند در معرض خطر بالایی برای ناهنجاری جنینی هستند. زنانی كه در رژیم غذایی خود مقدار زیادی ویتامین A مصرف می كنند (مانند مصرف مرتب مقادیر بالای جگر)، بایستی به دقت پیگیری شوند.

نیاز به ویتامین در دوران بارداری و شیردهی مشابه قبل از بارداری است. این ویتامین به جذب كلسیم و فسفر از دستگاه گوارش كمك می كند. بر اساس اطلاعات مشهود، نقش های دیگری برای ویتامین D، شامل افزایش عملكرد ایمنی و تكامل مغز مطرح شده است. شواهد نشان می دهد سطوح پایین ویتامین D در طی بارداری فرد را مستعد ابتلا به پری اكلامپسی می كند. كمبود ویتامین D در مادر با هیپوكلسمی نوزادی و هیپوپلازی مینای دندان در كودكی، ارتباط دارد.

• استفاده از نور مستقیم خورشید بهترین منبع برای تولید ویتامین D در بدن است؛ بنابراین به خانم باردار و شیرده توصیه كنید روزانه حداقل به مدت 10 دقیقه دست و پا و صورت خود را در معرض نور مستقیم خورشید قرار دهد. به علاوه، مصرف منابع غذایی غنی از این ویتامین كه در جدول فوق ذكر شده است نیز توصیه می شود. استفاده از كرم های ضد آفتاب مانع جذب نور خورشید و تولید ویتامین D در بدن می شوند.
  

مواد معدنی دسته بزرگی از ریزمغذی ها را تشكیل می دهند. این مواد به دو دسته تقسیم می شوند:

• مواد معدنی عمده مانند كلسیم كه در مقادیر بالای 1000 میلی گرم در روز مورد نیاز هستند 
  
• و مواد معدنی جزئی مانند آهن در مقادیر بسیار كمتر و معمولاً كمتر 15 میلی گرم در روز مورد نیاز هستند 

به طور كلی زیست دسترسی (قابلیت جذب و استفاده بدن) مواد معدنی از منابع غذایی حیوانی بیشتر از منابع غذایی گیاهی است.

كلسیم از فراوان ترین مواد معدنی در بدن است. 99 درصد كلسیم در استخوان و دندان وجود دارد. یك درصد بقیه كلسیم در خون و مایعات خارج سلولی و در داخل سلول های بافت ها وجود دارد كه سبب تنظیم بسیاری از عملكرد های متابولیكی مهم می گردد. تقریباً 30 گرم كلسیم در طول بارداری ذخیره می شود كه 25 گرم آن در اسكلت جنین و باقی آن در اسكلت مادر تجمع می یابد تا احتمالاً به عنوان منبع تأمین نیاز كلسیم دوران شیردهی استفاده شود. بیشترین ذخیره جنینی در سه ماهه آخر بارداری اتفاق می افتد.

وجود آهن برای تولید گلبول های قرمز خون، افزایش هموگلوبین، رشد و نمو و تأمین ذخایر كبدی جنین ضروری است. بیشترین نیاز به آهن پس از هفته بیستم بارداری رخ می دهد یعنی زمانی كه بیشترین تقاضا از سوی مادر و جنین وجود دارد.

بندرت اتفاق می افتد كه زنان با ذخایر كافی آهن جهت تأمین نیاز های فیزیولوژیك بارداری وارد مرحله بارداری گردند، بنابراین مصرف مكمل آهن علاوه بر منابع غذایی غنی از آهن طبق دستورالعمل كشوری توصیه می شود (به مبحث نحوه مصرف مكمل ها در دوران بارداری مراجعه شود). نیاز به آهن در مادران باردار گیاه خوار حدود 1/8 برابر سایر مادران باردار است.

• مصرف مكمل آهن با معده خالی توصیه نمی شود بهتر است بین وعده های غذایی و یا شب قبل از خواب مصرف شود. از مصرف مكمل آهن همراه با شیر، چای یا قهوه باید اجتناب شود چون این مواد با جذب آهن تداخل می كنند. نوشیدنی های محتوی اسید اسكوربیك (ویتامین ث) مثلاً آب مركبات تازه و طبیعی جذب آهن را افزایش می دهند.
  
• مكمل هایی كه بیش از 60 میلی گرم به ازای هر دوز، آهن دارند با جذب روی تداخل می كنند و بایستی از مصرف آن ها اجتناب شود. مصرف مقادیر اضافی آهن با تداخل در جذب روی ممكن است موجب كمبود روی بشود.
  

آهن غذایی به دو شكل شیمیایی « هِم » (Heme) و غیر « هِم » وجود دارد. آهن موجود در غذاهای حیوانی 40 درصد به صورت « هِم » و 60 درصد به صورت غیر هم است و در غذاهای گیاهی 100 %  به صورت « غیر هِم » است. جذب آهن هم تنها اندكی تحت تأثیر غذا و ترشحات دستگاه گوارش قرار می گیرد و ممكن است تا 20 الی 30 درصد هم جذب شود؛ درحالی كه جذب آهن غیر هم تحت تأثیر مواد غذایی است و جذب آن حداكثر حدود 5 الی 8 درصد است. در صورتی كه منابع غذایی آهن (گیاهی مثل حبوبات، غلات و سبزی های سبز برگ تیره مثل جعفری و منابع حیوانی مثل گوشت قرمز و سفید) همراه با منابع غذایی حاوی ویتامین ث مصرف شوند جذب آن ها 2 تا 3 برابر بیشتر می شود.

با توجه به نقش ید در متابولیسم بدن و تولید انرژی و نیز تكامل مغز جنین، میزان ید مورد نیاز در دوران بارداری افزایش می یابد به طوری كه كمبود ید در دوران بارداری منجر به عقب ماندگی ذهنی، هیپوتیروئیدی و گواتر و در شكل شدید آن كرتینیسم در نوزاد می گردد. با توجه به اینكه در كشور ما غذاهای گیاهی و حیوانی از نظر ید فقیر هستند، برای پیشگیری از كمبود ید در بارداری مصرف نمك یددار تصفیه شده (در مقدار كم) در طبخ غذا لازم است.

روی به طور عمده به صورت یون داخل سلولی در ارتباط با بیش از 300 آنزیم مختلف عمل می كند. كمبود روی در رژیم غذایی به حركت مؤثر روی ذخیره شده در اسكلت مادر منتج نمی شود، بنابراین در صورت به خطر افتادن وضعیت روی، كمبود آن به سرعت پیشرفت می كند. كمبود روی بسیار تراتوژن است و منجر به ناهنجاری های مادرزادی، رشد غیرطبیعی مغز در جنین و رفتار غیرطبیعی در نوزاد می گردد. سطح پایین روی همچنین اثرات سوء بر وضعیت ویتامین A دارد، زنان با غلظت پایین روی 2/5 برابر در معرض خطر بیشتری برای تولد نوزاد با وزن كمتر از 2000 گرم بوده و زنان زیر 19 سال حتی در معرض خطر بالاتر می باشند. بررسی وضعیت تغذیه ای با استفاده از روی پلاسما، نیازمند احتیاط است. به دلیل مكانیزم های هموستاتیك، غلظت روی پلاسما می تواند برای هفته ها با وجود مصرف ناكافی آن، حفظ شود. 

دانه كامل غلات، حبوبات و مغزها از منابع خوب روی هستند. قابل دسترس ترین شكل روی در گوشت قرمز و ماكیان وجود دارد.به طور كلی دریافت روی نیز مانند دریافت آهن با دریافت پروتئین همبستگی خوبی دارد. نیاز به روی در گیاهخواران نیز تا 50 % افزایش می یابد.